Από το Red Notebook
Τις τελευταίες μέρες γίνεται φανερό ότι ο εμφύλιος στη Συρία μπορεί να αποτελέσει τη θρυαλλίδα για την αποσταθεροποίηση ολόκληρης της Μέσης Ανατολής. Οι μάχες μέσα στη Συρία, με επίκεντρο πια το Χαλέπι, γίνονται ολοένα σκληρότερες, και η βία επεκτείνεται τόσο στο Λίβανο όσο και στο Κουρδιστάν
Έχοντας πάντοτε στο νου τις ελλείψεις που έχει η πληροφόρηση λόγω απόστασης, θα μπορούσαμε να κωδικοποιήσουμε τις βασικές παραμέτρους των τελευταίων εξελίξεων στη Συρία στις εξής:
1. Στρατιωτικοποίηση της σύγκρουσης. Ό,τι ξεκίνησε ως αυθόρμητη λαϊκή εξέγερση ενάντια στο τυραννικό καθεστώς Άσαντ, έχει πάρει πλέον τη μορφή της ανοιχτής εμφύλιας πολεμικής σύγκρουσης. Είναι προφανές ότι τη βασική ευθύνη γι’ αυτήν την εξέλιξη την έχει ο τρομοκρατικός μηχανισμός του Άσαντ ο οποίος για μήνες έπνιγε στο αίμα τις ειρηνικές διαδηλώσεις διαμαρτυρίας και τώρα επιτίθεται στις συριακές πόλεις με μαχητικά αεροπλάνα και τανκς, χωρίς να λογαριάζει τις ζωές των αμάχων. Η συμπεριφορά του Άσαντ απέναντι στο λαό του θυμίζει ξένο εισβολέα αποφασισμένο να καταστρέψει την κατεχόμενη χώρα προκειμένου να επιβάλει την κυριαρχία του. Ωστόσο, θα μπορούσε να λεχθεί με σχετική ασφάλεια ότι τόσο δυνάμεις μέσα στον Ελεύθερο Συριακό Στρατό (FSA), την κύρια πολιτοφυλακή της αντιπολίτευσης, όσο και το διεθνές σουνιτικό Τζιχάντ, που πολεμάει ενάντια στον Άσαντ, επέλεξαν τη στρατιωτικοποίηση της σύγκρουσης, εν αντιθέσει με τις Τοπικές Συντονιστικές Επιτροπές που επιμένουν στη μη βίαιη διαμαρτυρία. Στη Συρία πλέον διεξάγεται ένας κανονικός εμφύλιος πόλεμος ο οποίος πέρα από τους χιλιάδες νεκρούς (ίσως; και 20.000) που προκαλεί, διαλύει την υποδομή της χώρας.
2. Εντεινόμενος σεχταριστικός χαρακτήρας της σύγκρουσης. Η συριακή εξέγερση εντάσσεται στο πλαίσιο της Αραβικής Άνοιξης, δηλαδή στο τεράστιο κύμα λαϊκού ξεσηκωμού ενάντια στις αραβικές δικτατορίες. Ωστόσο, τόσο ο ιδιαίτερος χαρακτήρας του καθεστώτος Άσαντ, όσο και οι εξελίξεις στο πεδίο της μάχης, οδηγούν στην ένταση του θρησκευτικού σεχταρισμού. Το καθεστώς Άσαντ, αν και ιδεολογικά αναφέρεται στον κοσμικό παναραβισμό, απαρτίζεται στην πλειοψηφία του από αλεβίτες (πρόκειται για μια εκδοχή του σιιτικού Ισλάμ) και ιστορικά ευνόησε την αλεβίτικη μειονότητα (λιγότερο από 15% του πληθυσμού) σε βάρος της σουνιτικής πλειοψηφίας, (περίπου 64% του πληθυσμού). Αν κι ένα κομμάτι της σουνιτικής ανώτερης και μεσαίας τάξης αποτέλεσαν τμήμα της κοινωνικής ελίτ, εντούτοις, η μεγάλη μάζα των φτωχών σουνιτών (ιδιαίτερα της υπαίθρου) είχε πολύ χαμηλό βιοτικό επίπεδο και βρισκόταν σταθερά αποκλεισμένο από το μηχανισμό εξουσίας. Αυτή η μάζα των φτωχών σουνιτών της υπαίθρου απαρτίζει το κύριο μέρος του FSA και οι περιοχές όπου ζουν, ελέγχονται από την εξέγερση.
Επιπλέον, ο θρησκευτικός σεχταρισμός ενισχύεται από τη δράση του διεθνούς σουνιτικού Τζιχάντ (με κύρια δύναμη την Αλ Κάιντα), το οποίο λόγω της μεγάλης στρατιωτικής εμπειρίας του από το Ιράκ και τη Λιβύη, κερδίζει συνεχώς πόντους στο πεδίο της μάχης και προωθεί την πολιτική ατζέντα του.
3. Ενίσχυση της εξέγερσης-αντοχή του καθεστώτος. Και μόνο ότι διεξάγονται σκληρές μάχες στο Χαλέπι και τη Δαμασκό δεν πρέπει να αφήνει αμφιβολίες για το πόσο έχει ενισχυθεί η εξέγερση. Από τη μια μεριά, οι φρικαλεότητες που διαπράττει το καθεστώς οδήγησαν χιλιάδες στρατιώτες και αξιωματικούς στο να λιποτακτήσουν και να περάσουν στις τάξεις του FSA. Από την άλλη, η ενίσχυση του FSA με βαριά αντιαρματικά όπλα από την Τουρκία και τις μοναρχίες του Κόλπου, η δημιουργία βάσης λογιστικής υποστήριξης στην Τουρκία, καθώς και η τεχνογνωσία που προσφέρουν οι τζιχαντιστές οδήγησαν στην οργανωτική αναβάθμιση των ανταρτών. Η εξέγερση ελέγχει πια την ύπαιθρο, αρκετές πόλεις, καθώς και συνοριακά περάσματα με την Τουρκία και το Ιράκ.
Ωστόσο, φαίνεται ότι είναι εσφαλμένη η αίσθηση που δίνουν τα δυτικά ΜΜΕ ότι επίκειται οσονούπω η πτώση του Άσαντ. Η Συρία δεν κυβερνάται απλά από μια οικογενειακή δικτατορία, αλλά από ένα καθεστώς που έχει τη στήριξη μια μεγάλης θρησκευτικής ομάδας και διαθέτει ισχυρούς συμμάχους στην περιοχή (Ιράν, Χεζμπολά) αλλά και διεθνώς (Ρωσία, Κίνα). Είναι χαρακτηριστικό ότι παρά τις χιλιάδες αυτομολήσεις, κανένας υψηλά ιστάμενος αλεβίτης και κανένας από τον εσωτερικό κύκλο εξουσίας του Άσαντ δεν έχει περάσει στην εξέγερση. Για τον Άσαντ και τους αξιωματούχους του αυτός ο αγώνας δεν αφορά μόνο την εξουσία αλλά και την προσωπική επιβίωσή τους∙ για τους Αλεβίτες (που είναι μια μειονότητα μέσα στους σιίτες, που και αυτοί με τη σειρά τους είναι μια μειονότητα του Ισλάμ) είναι αγώνας για την υπεράσπιση του μόνου κράτους που είναι τρόπον τινά «δικό τους».
Επιπλέον, στο Χαλέπι έγινε σαφές ότι τον FSA δεν είναι διατεθειμένοι να τον ενισχύσουν όχι μόνο οι αλεβίτες, αλλά ούτε και οι χριστιανοί και οι Κούρδοι. Αυτή η στάση των χριστιανών και των Κούρδων δεν σημαίνει κατ’ ανάγκη στήριξη του καθεστώτος, αλλά δείχνει το φόβος τους απέναντι στους οπαδούς της σουνιτικής θεοκρατίας που πολεμάνε με την αντιπολίτευση. Επομένως, φαίνεται ότι όχι μόνο δεν είμαστε κοντά το τέλος της κρίσης, αλλά δικαιούμαστε να προβλέψουμε ότι η βία θα διαρκέσει για πολλούς μήνες ακόμα. Ίσως μάλιστα να δούμε να επαναλαμβάνεται το σενάριο της Τσετσενίας, όπου για μεγάλο διάστημα το καθεστώς ήλεγχε τις μεγάλες πόλεις και το αντάρτικο την ύπαιθρο –με ολόκληρη η χώρα να βουλιάζει στον Τρόμο…
4. Εντεινόμενη εμπλοκή του «διεθνούς παράγοντα». Αν και θα ήταν μάλλον υπερβολή να κάνουμε λόγο για «πόλεμο δια αντιπροσώπων», εντούτοις, τα γεωπολιτικά διακυβεύματα ολόκληρης της Μέσης Ανατολής αποτελούν αναπόσπαστο τμήμα της συριακής κρίσης. Από τη μια μεριά οι αντιδραστικές μοναρχίες του Κόλπου (κατά κύριο λόγο η Σαουδική Αραβία και το Κατάρ), η Μουσουλμανική Αδελφότητα, η Τουρκία και η Δύση υποστηρίζουν τους αντάρτες. Από την άλλη, το Ιράν (που έχει και στρατιωτική συμμαχία με τη Συρία), η Χεζμπολά, η Ρωσία και η Κίνα στέκονται στο πλευρό του Άσαντ. Το πρώτο γεωπολιτικό ζητούμενο για τη Δύση και τη Σαουδική Αραβία είναι η περαιτέρω απομόνωση του Ιράν, μέσω του σπασίματος του άξονα Ιράν-Συρία-Χεζμπολά. Αν πέσει ο Άσαντ, το Ιράν χάνει ένα σημαντικό σύμμαχο και η Χεζμπολά βρίσκεται περικυκλωμένη –εξ’ ου και η φανατική υποστήριξη του Νασράλα στον Άσαντ. Κατά συνέπεια, ενισχύονται de facto οι θέσεις της Σαουδικής Αραβίας και του Ισραήλ (δηλαδή των ΗΠΑ). Από τη μεριά τους, η Κίνα και η Ρωσία (που διατηρεί σημαντική ναυτική βάση στην Ταρσό) ούτε επιθυμούν να χάσουν τη Συρία από σύμμαχο και πελάτη των οπλικών τους συστημάτων, ούτε θέλουν να δουν την αμερικάνικη επιρροή να αυξηθεί στην περιοχή.
Ωστόσο, η εικόνα γίνεται πιο σύνθετη από δύο σημαντικές παραμέτρους. Πρώτον, στον άξονα Ιράν-Συρία-Χεζμπολά συμμετείχε μέχρι τώρα και η Χαμάς, η οποία όμως παίρνει σαφείς πολιτικές αποστάσεις από τον Άσαντ, ευθυγραμμιζόμενη στη γραμμή της Μουσουλμανικής Αδελφότητας. Το ότι η Αδελφότητα συντονίζεται στη Συρία με τη Δύση (όπως το έκανε και στη Λιβύη) δεν σημαίνει ότι επιδιώκει τη διατήρηση του σημερινού στάτους στην περιοχή, το οποίο ευνοεί κατάφωρα το Ισραήλ. Όντας η μεγάλη κερδισμένη της Αραβικής Άνοιξης (τα κόμματα της βρίσκονται στην εξουσία σε Αίγυπτο, Τυνησία, και Γάζα, κι είναι το δεύτερο κόμμα τη Λιβύη), η Αδελφότητα φαίνεται να επιθυμεί την αλλαγή του στάτους μέσω της διαπραγμάτευσης με τις ΗΠΑ –μια διαδικασία στην οποία η Τουρκία, άλλη μια χώρα που κυβερνάται από κόμμα της Αδελφότητας, έχει βαρύνοντα λόγο. Μπορεί λοιπόν η Αδελφότητα να συμπορεύεται με τη Δύση ή τη Σαουδική Αραβία, αλλά οι ατζέντες τους δεν ταυτίζονται.
Η δεύτερη παράμετρος που περιπλέκει την εικόνα είναι ο φόβος της Δύσης για την αυξανόμενη επιρροή του διεθνούς Τζιχάντ (ιδιαίτερα της Αλ Κάιντα) στη σύγκρουση. Η Αλ Κάιντα (ή όσοι που αναφέρονται σε αυτήν) βρίσκεται και στη Συρία στην πρώτη γραμμή της μάχης, όπως είχε βρεθεί στο Ιράκ κόντρα στους Αμερικάνους και τους φιλοϊρανούς σιίτες, καθώς και στη Λιβύη κόντρα στον Καντάφι, με την αεροπορική στήριξη του ΝΑΤΟ. Γι’ αυτό βλέπουμε ότι ενώ η ρητορική της απέναντι στον Άσαντ θυμίζει τις αντίστοιχες για τον Σαντάμ και τον Καντάφι, εντούτοις, η Δύση δεν δίνει σύγχρονα όπλα (ιδίως αντιαεροπορικούς πυραύλους) στους αντάρτες, όπως είχε κάνει στ παρελθόν στον Αφγανιστάν. Ο φόβος μήπως σύγχρονα όπλα περάσουν στα χέρια της Αλ Κάιντα ή μήπως το Τζιχάντ πάρει στα χέρια του μέρος του χημικού οπλοστασίου του Άσαντ, περιορίζει τη δυτική βοήθεια στην παροχή τηλεπικονωνικού υλικού, κατασκοπευτικών πληροφοριών και χρήματος.
5. Υποχώρηση της πιθανότητας μιας δυτικής επέμβασης στο πρότυπο της Λιβύης. Όλες οι εκτιμήσεις συγκλίνουν ότι θα ήταν εξαιρετικά δύσκολο για τους δυτικούς να επέμβουν στη Συρία υπέρ των ανταρτών γιατί: Πρώτον, δεν υπάρχει περίπτωση Ρωσία και Κίνα να δώσουν τη συγκατάθεση τους σε μια τέτοια απόφαση του Συμβουλίου Ασφαλείας. Χωρίς απόφαση του Συμβουλίου Ασφαλείας η επέμβαση δεν νομιμοποιείται πολιτικά –οι μέρες του Ιράκ είναι μακρινές… Δεύτερον, οποιαδήποτε δυτική επέμβαση θα διεγείρει τα αντανακλαστικά του αραβικού εθνικισμού, συσπειρώνοντας τους Άραβες εναντίον των δυτικών. Τρίτον, η επέμβαση μπορεί να οδηγήσει τον Άσαντ στο να αρχίσει τις πυραυλικές επιθέσεις εναντίον του Ισραήλ –με βαρύ τίμημα για το σιωνιστικό κράτος. Τέταρτον, η επέμβαση θα έχει κόστος για τους δυτικούς, μιας και η Συρία διαθέτει σύγχρονα ρωσικά αντιαεροπορικά συστήματα. Κατά συνέπεια, οι δυτικοί θα πρέπει να δράσουν μέσω τρίτων.
6. Επέκταση της βίας σε Λίβανο και Κουρδιστάν. Όπως μάλλον ήταν αναμενόμενο, η συριακή κρίση πέρασε και στο Λίβανο –έτσι κι αλλιώς οι μοίρες των δύο χωρών ήταν πάντοτε συνδεδεμένες. Μέχρι τώρα, η κρίση στο Λίβανο ακολουθεί μια τελετουργία που φέρνει στο νου τον αιματηρό εμφύλιο πόλεμο των δεκαετιών του ’70 και του ’80. Προκλητικοί αποκλεισμοί δρόμων στην Τρίπολη, αποκλεισμός του αεροδρομίου της Βηρυτού, απαγωγές ξένων υπηκόων, φονικές στρατιωτικές συγκρούσεις μεταξύ αλεβιτών και σουνιτών στην Τρίπολη. Αν μιλήσουν τα όπλα και στη Βηρυτό, ο Λίβανος θα πλησιάσει επικίνδυνα την άβυσσο. Φαίνεται ότι βασικές υπεύθυνες για τη μεταφορά της κρίσης στο Λίβανο είναι σουνιτικές ομάδες (χρηματοδοτούμενες από τη Σαουδική Αραβία) οι οποίες επιχειρούν να πιέσουν και να προκαλέσουν τη Χεζμπολά (βασική δύναμη της σημερινής λιβανέζικης κυβέρνησης) μέσω της δημιουργίας μιας τέτοιας κατάστασης που θα καθιστά πιο εύκολη μια ξένη επέμβαση στο Λίβανο. Από τη μεριά της, η Χεζμπολά επιλέγει να μην εμπλακεί άμεσα και δηλώνει αδύναμη να ελέγξει τις «από τα κάτω» αντιδράσεις των λιβανέζων σιιτών. Είναι χαρακτηριστικό άλλωστε ότι τη μεν ευθύνη για τις απαγωγές μελών του FSA ανέλαβε η μεγάλη σιιτική οικογένεια Αλ Μεγκντάντ, στις δε συγκρούσεις στην Τρίπολη επισήμως εμπλέκεται η «αλεβίτικη κοινότητα της Τρίπολης», και όχι η ίδια η Χεζμπολά. Δεδομένης της πολυθρησκευτικής σύνθεσης του πληθυσμού και των συσσωρευμένων αντιθέσεων μεταξύ των κοινοτήτων, της τεράστιας ποσότητας όπλων που υπάρχουν στη χώρα, καθώς και των ξένων επεμβάσεων, ο Λίβανος κινείται πάλι στην κόψη του ξυραφιού.
Εκεί όμως που τα πράγματα τρέχουν γρήγορα είναι στη Βορειανατολική Συρία, όπου ζει η συμπαγής Κουρδικής μειονότητα –οι Κούρδοι είναι το 10% του συνολικού πληθυσμού της χώρας. Η αποχώρηση των κυβερνητικών δυνάμεων έδωσε την ευκαιρία στους Κούρδους (με κύρια δύναμη το Κόμμα της Δημοκρατικής Ένωσης, τη συριακή εκδοχή του PKK) να ελέγξουν όλη την περιοχή, αποτρέποντας τη διείσδυση του FSA. Η κίνηση αυτή των Κούρδων (που φαίνεται ότι γίνεται με την ανοχή του καθεστώτος Άσαντ που επιδίωξε να ελευθερώσει δυνάμεις και να πιέσει την Τουρκία) δημιουργεί δύο νέα δεδομένα στο Κουρδικό. Πρώτον, στο πλευρό της αυτόνομης περιοχής του ιρακινού Κουρδιστάν (στην ουσία πρόκειται για κράτος εν κράτει μέσα στο Ιράκ) έρχεται να προστεθεί ένα αντίστοιχο μόρφωμα στη Συρία, και μάλιστα ως εδαφική συνέχεια της. Δεύτερον, ο έλεγχος του συριακού Κουρδιστάν παρέχει στο PKK ένα ασφαλές ορμητήριο για την εντείνει τη στρατιωτική εκστρατεία του στη Νοτιοανατολική Τουρκία. Με πιο απλά λόγια, οι Κούρδοι έχουν κάνει ένα σημαντικό βήμα στην κατεύθυνση της εθνικής αποκατάστασης τους. Στα συν τους είναι τα εχέγγυα που έχουν δώσει στη Δύση με τη στάση τους στο Ιράκ. Ένα ενδεχόμενο ανεξάρτητο Κουρδιστάν θα μπορούσε να είναι ένας πολύ καλός σύμμαχος με τις ΗΠΑ, κα μαζί με το Ισραήλ να συγκροτήσει μια γεωπολιτική μέγγενη στη Μέση Ανατολή. Στα πλην των Κούρδων είναι βέβαια η σθεναρή αντίσταση της Τουρκίας στην κουρδική αυτοδιάθεση. Η Άγκυρα βλέπει στις εξελίξεις στη Βορειοανατολική Συρία μια θανάσιμη απειλή για την εδαφική ακεραιότητά της. Γι’ αυτό πιέζει τη Δύση να της επιτρέψει να δημιουργήσει μια «ζώνη ασφαλείας» μέσα στο συριακό έδαφος –κάτι που θα μπορούσε να περιπλέξει τα πράγματα ακόμα περισσότερο.
Επίλογος
Μια «ηθική» λύση για τη Συρία θα προέβλεπε τον άμεσο τερματισμό των εχθροπραξιών, το εμπάργκο όπλων προς όλες τις πλευρές, την αποχώρηση του Άσαντ και των αξιωματούχων του, τη δημιουργία μεταβατικής κυβέρνησης εθνικής ενότητας και τη διενέργεια σε σύντομο χρόνο εκλογών. Δεν πρέπει να υπάρχει αμφιβολία ότι αυτή η «ηθική» λύση μοιάζει να έχει πολύ λίγες πιθανότητες πραγματοποίησης. Αντιθέτως, τι πιο πιθανό σενάριο είναι η παράταση της βίας για μεγάλο χρονικό διάστημα και η ολοένα μεγαλύτερη διεθνοποίηση της σύρραξης. H Συρία πέφτει στο βάραθρο του αίματος απειλώντας να παρασύρει μαζί της ολόκληρη τη Μέση Ανατολή.
Γιάννης Αλμπάνης 26/8/12