Δημοσιεύτηκε στην Εποχή των Βιβλίων τον Σεπτέμβριο του 2022.
«Στις διάφορες πτέρυγες οι ασθενείς άκουγαν ραδιόφωνο. Ξαφνικά η μουσική σταμάτησε για μια σημαντική ανακοίνωση, σύμφωνα με την οποία ο στρατός είχε αναλάβει τον έλεγχο της χώρας και ο Φαρούκ δεν ήταν πια βασιλιάς. […] Ξαφνικά καθώς στεκόμαστε εκεί οι ασθενείς όρμησαν έξω από τα δωμάτιά τους φωνάζοντας “Ζήτω η επανάσταση!” Έβλεπα τα ορθάνοιχτα στόματά τους, τα χέρια τους να κουνιούνται στον αέρα, τα κουρελιασμένα πουκάμισα τους να κυματίζουν. Ήταν λες και τα πτώματα στην αίθουσα ανατομίας είχαν αναστηθεί ξαφνικά και φώναζαν “Ζήτω η επανάσταση!”»
Η σπουδαία φεμινίστρια Ναουάλ Ελ Σααντάουι, γιατρός τότε στο νοσοκομείο «Κασρ αλ-Έινι» στο κεντρικό Κάιρο, περιγράφει τις αντιδράσεις στην ανακοίνωση της επικράτησης του κινήματος των Ελεύθερων Αξιωματικών στις 23 Ιουλίου 1952.1
Όταν πηγαίναμε ταξίδια με το αυτοκίνητο, ο μπαμπάς συνήθιζε να μας μιλάει πολλή ώρα για τη νεότερη πολιτική ιστορία ή, πιο σωστά, να μιλάει για την πολιτική μέσα από την ιστορία. Η ορίζουσα της αφήγησής του ήταν η διάκριση του κόσμου σε δύο αντιμαχόμενα στρατόπεδα, σε αυτό της προόδου κι εκείνο της αντίδρασης. Στο στρατόπεδο της προόδου ανήκε βέβαια η Αριστερά αλλά και το Κέντρο, ο Ντούμπτσεκ αλλά και η Σοβιετική Ένωση παρά τα λάθη της, ο Τίτο αλλά και ο Βίλι Μπραντ. Στις δυνάμεις της προόδου σίγουρα ανήκε επίσης ο Νάσερ. Ο μεγάλος Νάσερ, που πήγε κόντρα στους Δυτικούς και εθνικοποίησε τη Διώρυγα του Σουέζ.
Φέτος τον Ιούλιο ξαναγύρισα στον Νάσερ, διαβάζοντας το έξοχο «Οι Άραβες-Μια ιστορία». Ο Γιουτζίν Ρόγκαν, καθηγητής Σύγχρονης Ιστορίας της Μέσης Ανατολής στο πανεπιστήμιο τη Οξφόρδης, γράφει μια νεότερη ιστορία του αραβικού κόσμου, ξεκινώντας από την ήττα των Μαμελούκων από τους Οθωμανούς το 1516 και φτάνοντας στην Αραβική Άνοιξη. Ο συγγραφέας έχει βαθιά γνώση του αντικειμένου του και ξέρει να αφηγείται με ελκυστικό τρόπο, συμπυκνώνοντας έναν τεράστιο όγκο πληροφορίας. Το βλέμμα του είναι σαφώς προοδευτικό, αλλά αποφεύγει τις ιδεολογικές απλουστεύσεις. Επιπλέον, βγάζει στο φως τις ομάδες τις οποίες παλιότερα η ιστοριογραφία «ξεχνούσε» – οι αναφορές στον αραβικό φεμινισμό εντυπωσιάζουν και δίνουν λαβή για στενάχωρο προβληματισμό σχετικά με το αν οι κοινωνίες προοδεύουν.
Στο βιβλίο δεν ακούγεται μόνο η φωνή του ιστορικού, αλλά κι εκείνες των ανθρώπων που έζησαν τα γεγονότα. Φωνές που ενώ δεν συγκροτούν από μόνες τους μια επιστημονικά θεμελιωμένη ιστορική αφήγηση, εντούτοις, δίνουν ζωή στο παρελθόν, φωτίζοντας την ιστορία με τρόπο που κανένας ιστορικός δεν θα μπορούσε να το κάνει. Η απόπειρα δολοφονίας του Νάσερ από τους Αδελφούς Μουσουλμάνους στις 26 Οκτωβρίου 1954 παίρνει μυθιστορηματική διάσταση όταν διαβάζεις πως ενώ οι σφαίρες μόλις έχουν πέσει, ο Νάσερ παραμένει στο βήμα και λέει: «Συμπατριώτες μου, το αίμα μου χύνεται για εσάς και για την Αίγυπτο. Θα ζήσω για χάρη σας, θα πεθάνω για χάρη της ελευθερίας και της τιμής σας. Αφήστε τους να με σκοτώσουν. Δεν με νοιάζει, αφού έχω ενσταλάξει σε σας την υπερηφάνεια, την τιμή και την ελευθερία. Αν ο Γκαμάλ Άμπντελ Νάσερ πρέπει να πεθάνει, ο καθένας από εσάς πρέπει να γίνει Γκαμάλ Άμπντελ Νάσερ». Αυτός ήταν ο μεγάλος Νάσερ, ο οποίος κατάφερε να μετατρέψει τη στρατιωτική ήττα του 1956 στο Σουέζ, σε πολιτικό θρίαμβο για την Αίγυπτο, δίνοντας ελπίδα στους καταπιεσμένους λαούς όλου του κόσμου. Ο Νάσερ για τον οποίο ακούγαμε στο οικογενειακό αυτοκίνητο.
Ο Γιουτζίν Ρόγκαν φωτίζει όμως και τον άλλο Νάσερ. Αυτόν της περιφρόνησης της δημοκρατίας, των βασανιστηρίων στους Αδελφούς Μουσουλμάνους, της αποικιοκρατικής στάσης απέναντι στους Σύρους κατά τη διάρκεια της Ενωμένης Αραβικής Δημοκρατίας, της τυχοδιωκτικής στρατιωτικής εμπλοκής στο μακελειό της Υεμένης, των παιδαριωδών λαθών που οδήγησαν στην πανωλεθρία του 1967, των ανεδαφικών αναπτυξιακών προγραμμάτων∙ τον Νάσερ του αυταρχισμού, της έπαρσης, του βολονταρισμού, του αδιεξόδου του αραβικού εθνικισμού. Έναν Νάσερ πολύ διαφορετικό από εκείνον για τον οποίο μιλούσε ο μπαμπάς μου.
Ποιος από τους δύο ήταν όμως αλήθεια ο Νάσερ; Ο Γιουτζίν Ρόγκαν υπονοεί ότι ήταν και οι δύο – και έχει δίκιο. Η αλήθεια πολλές φορές δεν είναι μόνο μία. Στο ίδιο πρόσωπο μπορεί να συνυπάρχουν δύο ή και περισσότερες αντικρουόμενες αλήθειες, χωρίς κατ’ ανάγκη να συντίθενται. Είναι αλήθεια ότι στον Νάσερ βρίσκουμε τον ορμητικό άνεμο απελευθέρωσης και αξιοπρέπειας, που εύγλωττα αποτυπώνεται στη μαρτυρία της Ναουάλ Ελ Σααντάουι και που έφτασε μέχρι τα παιδικά βιώματά μου. Είναι εξίσου αλήθεια όμως ότι η πολιτεία του διαποτίζεται από το πνιγηρό αίσθημα του δεσποτισμού – ας σκεφτούμε πόση αλαζονεία εμπεριέχει εκείνο το «έχω ενσταλάξει σε σας την υπερηφάνεια, την τιμή και την ελευθερία» από την ηρωική ομιλία λίγο μετά την απόπειρα δολοφονίας του.
Υπάρχει όμως και μια τρίτη αλήθεια που την άκουσα πριν 11 χρόνια στο Κάιρο από έναν αιγύπτιο μαρξιστή, όταν τον ρώτησα ποια ήταν η γνώμη του για τον Νάσερ. Μου είχε απαντήσει με μια ιστορία. Όταν ήταν να παντρευτεί η κόρη του, ο Νάσερ αναγκάστηκε να πάρει δάνειο για να καλύψει τα έξοδα του γάμου. Ήταν απόλυτος άρχοντας της Αιγύπτου και μια προσωπικότητα παγκόσμιας ακτινοβολίας, αλλά δεν είχε χρήματα για τον γάμο της κόρης του. Παράξενος δεσπότης…
Η αλήθεια πολλές φορές δεν είναι μόνο μία.
Σημείωση
1. Eugene Rogan, «Οι Άραβες – Μια Ιστορία», μετάφραση: Μενέλαος Αστερίου, εκδόσεις Αλεξάνδρεια
Γιάννης Αλμπάνης