σταυροφορίες

Τα βιβλία των Σταυροφοριών

Δημοσιεύτηκε στην Εποχή των Βιβλίων τον Οκτώβριο του 2022

Όταν ήμουν πολύ μικρός είχα ντυθεί σταυροφόρος. Είχα φορέσει μια μαύρη ολόσωμη εφαρμοστή φόρμα και από πάνω μια άσπρη αμάνικη ποδιά μ’ έναν μεγάλο κόκκινο σταυρό που είχε ράψει η θεία μου. Ήταν βέβαια πρόβλημα ότι είχα μόνο κουκούλα και όχι ιπποτικό κράνος. Η έλλειψη αντισταθμιζόταν από το φοβερό σπαθί μου, που είχε στη λαβή του μια κόκκινη πολύτιμη πέτρα, αλλά και από το μεγάλο σταυροφορικό σταυρό που ομολογουμένως έκανε τη διάφορα.

Θυμήθηκα τη σταυροφορική μεταμφίεσή μου όταν ξεκίνησα να γράφω αυτό το κομμάτι για «Τα βιβλία των Σταυροφοριών». Κανονικά θα ξεκίναγα γράφοντας ότι εδώ και χρόνια με μεγάλη όρεξη διαβάζω βιβλία, ακούω πόντκαστ, βλέπω ντοκιμαντέρ και ταινίες για τις Σταυροφορίες. Σκόπευα να αποδώσω το ενδιαφέρον μου για τις Σταυροφορίες στην πολιτική ενασχόλησή μου με τα κινήματα της Μέσης Ανατολής, καθώς και σε μια ασυνείδητη οριενταλιστική γοητεία μιας φαντασιακής Ανατολής – πολλές φορές βρίσκεις τον οριενταλισμό εγκιβωτισμένο στον «αντι-οριενταλισμό»…

Η αχλή του χρόνου

Ωστόσο, η ανάμνηση της παιδικής ηλικίας που παρεισέφρησε στο γραπτό, με έφερε αντιμέτωπο με την παράξενη σκέψη ότι αν οι Σταυροφορίες με ιντρίγκαραν πολύ πριν μάθω για τους Παλαιστίνιους και τον Μπους, τότε το ενδιαφέρον μου γι’ αυτές ίσως να μην είναι αποτέλεσμα κάποιας συνειδητής διανοητικής επεξεργασίας ή έστω μιας αλληλεπίδρασης της δικής μου τοποθέτησης με το πολιτισμικό περιβάλλον, αλλά αντανάκλαση κάποιου συμβάντος της παιδικής ηλικίας. Κάτι που είδα, κάτι που άκουσα… Κάτι που με συνεπήρε σε τέτοιο βαθμό ώστε να θέλω να ντυθώ σταυροφόρος, σε μια εποχή που αυτή η μεταμφίεση δεν ήταν καθόλου του συρμού.

Ίσως η απαρχή του ενδιαφέροντός μου για τις Σταυροφορίες να υπήρξε ένα όνειρο, χαμένο πια στην αχλή του χρόνου.

Η οπτική του «άλλου»

Πάνε πολλά χρόνια από όταν διάβασα το «Οι Σταυροφορίες από τη σκοπιά των Αράβων»[1], του Λιβανέζου Αμίν Μααλούφ. Πρόκειται για ένα αφήγημα στο όριο μεταξύ ιστορικού δοκιμίου και μυθιστορήματος. Θυμάμαι ότι ξενύχταγα για να το διαβάσω όσο πιο γρήγορα γίνεται. Το βιβλίο του Μααλούφ ανέτρεπε όλα τα στερεότυπα για το «απολίτιστο» Ισλάμ και τους «βάρβαρους» Άραβες, αποκαλύπτοντας τις φρικαλεότητες των Δυτικών. Αντιστρέφοντας τη συνήθη πρόσληψη των πραγμάτων, έδειχνε ότι στην οπτική του «άλλου», ο «απολίτιστος», ο «βάρβαρος», ο «απάνθρωπος» είμαστε «εμείς». Για μένα ήταν το κατάλληλο βιβλίο στην κατάλληλη εποχή.

Ο Εβραίος λόγιος

Το «Βιβλίο του Σαλαντίν»[2] του Ταρίκ Αλί μάλλον το διάβασα ως συνέχεια του Μααλούφ. Αναμφίβολα αποτελεί έξοχο εύρημα το γεγονός ότι το κεντρικό πρόσωπο του μυθιστορήματος, ο λόγιος Ιμπν Γιακούμπ, είναι Εβραίος, πράγμα που δεν τον εμποδίζει να γίνει έμπιστος του Σαλαντίν, του μεγάλου ήρωα του αραβικού και ισλαμικού κόσμου. Ο Ταρίκ Αλί κάνει ένα έξυπνο παιχνίδι με τις ταυτότητες, θέτοντας υπό ερώτηση το αν «εμείς» ήμασταν πάντοτε «εμείς» ή αν σε κάποια χρονική στιγμή ήμασταν με τους «άλλους» ή ενδεχομένως ήμασταν οι «άλλοι».

Στην οδό Σαλαντίν

Αρκετά χρόνια αργότερα, βρέθηκα στο Educational Bookshop, ένα αγγλόφωνο βιβλιοπωλείο στην οδό Σαλαντίν (ε, εντάξει!) στην κατεχόμενη Ανατολική Ιερουσαλήμ. Σε αυτό το καταπληκτικό βιβλιοπωλείο-καφέ πήρα το «The Crusades: A Very Short Introduction»[3] του Christopher Tyerman, καθηγητή Ιστορίας στην Οξφόρδη, με ειδίκευση στις Σταυροφορίες.

Ο Tyerman δίνει έμφαση στον θρησκευτικό χαρακτήρα της Σταυροφορίας. Η Σταυροφορία ήταν ένα «ένοπλο προσκύνημα», μια βίαιη πράξη μετάνοιας. Το να πας να πολεμήσεις στους Αγίους Τόπους μπορούσε να εξασφαλίσει τη σωτηρία της ψυχής σου. Έχουμε δηλαδή μια θρησκευτική πράξη άρρηκτα συνδεδεμένη με τη βία ή μάλλον μια βία που μετατρέπεται σε θρησκευτική πράξη – στους αντίποδες της παραίνεσης να γυρνάς και το άλλο μάγουλο.

Οι Σταυροφορίες είναι λοιπόν κάτι πιο σύνθετο από μια επεκτατική εκστρατεία. Η «ποταπή» επιθυμία για δόξα και πλούτη συνυφάνθηκε με το «υψηλό» ιδανικό της σωτηρίας της ψυχής. Ιδανικό που «καθαγίασε» τις σφαγές των σταυροφόρων.

Είναι πολύ εύκολο να αποφύγεις να κοιτάξεις σε βάθος τα ηθικά ερωτήματα που εγείρει αυτή η αντίληψη του «ένοπλου προσκυνήματος», περιορίζοντάς την στο πεδίο του ανορθολογικού θρησκευτικού φανατισμού. Αν αλλάξουμε τις λέξεις και αντικαταστήσουμε τη «σωτηρία της ψυχής» με την «υπεράσπιση της πατρίδας» ή την «κοινωνική απελευθέρωση», δεν θα βρεθούμε ενώπιον του διαχρονικού (και αναπάντητου μέχρι τώρα) ερωτήματος για το αν ένα υψιπετές ιδανικό μπορεί να δικαιολογήσει ηθικά μια χαμερπή πράξη;

Ο Αλέξιος Κομνηνός

Υπάρχουν βιβλία που βγάζουν κρυφά χαρτιά στο τραπέζι. Υπάρχουν και βιβλία που αναποδογυρίζουν όλο το τραπέζι. Στη δεύτερη κατηγορία ανήκει το «Η Πρώτη Σταυροφορία – Το κάλεσμα της Ανατολής»[4] του Πίτερ Φράνκοπαν, που διάβασα τον περασμένο Ιούλιο. Ο Φράνκοπαν, καθηγητής Παγκόσμιας Ιστορίας στην Οξφόρδη, ανατρέπει τελείως την αφήγηση που γνωρίζουμε. Στο επίκεντρο της Πρώτης Σταυροφορίας μπαίνει ο Αλέξιος Κομνηνός. Αφετηρία των δραματικών γεγονότων δεν είναι πια ο περίφημος λόγος του πάπα Ουρβανού Β στο Κλερμόν στις 27 Νοεμβρίου 1095, αλλά οι αγωνιώδεις εκκλήσεις του Αλέξιου στους Δυτικούς για στρατιωτική βοήθεια απέναντι στους επελαύνοντες Σελτζούκους Τούρκους. Αρχικός δε στόχος της εκστρατείας (τουλάχιστον για τον Αλέξιο και τον Ουρβανό που συνεργάστηκαν στενά) ήταν η σωτηρία της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας και της Ανατολικής Εκκλησίας – σωτηρία που σήμαινε βέβαια την ισχυροποίηση του πάπα και του αυτοκράτορα.

Το συναρπαστικό με το βιβλίο του Φράνκοπαν είναι ότι μεταμορφώνει ένα πασίγνωστο γεγονός σε κάτι εντελώς καινούργιο: άλλοι πρωταγωνιστές, άλλες συμμαχίες, άλλες στοχεύσεις. Αυτή η τελείως νέα ματιά σού προσφέρει μια σπάνια διανοητική ευχαρίστηση. Ταυτόχρονα σε κάνει να αναρωτιέσαι για τα όρια της ιστορικής γνώσης. Αφού η ιστορική αφήγηση έχει τη δύναμη να αναπλάσει ένα πεδίο τόσο μελετημένο όπως η Σταυροφορία, μάλλον πρέπει να συμπεράνουμε ότι δεν μπορεί να υπάρξει οριστική ιστορική γνώση για οποιοδήποτε γεγονός. Το ίδιο το γεγονός χάνεται στην αχλή του χρόνου. Εκείνο που μας απομένει είναι οι αφηγήσεις του. Αφηγήσεις τεκμηριωμένες και όχι αυθαίρετες, αλλά πάντοτε ανοιχτές στην αναθεώρηση. Η Ιστορία γράφεται και ξαναγράφεται, ξανά και ξανά.

Αν όμως τα γεγονότα χάνονται όπως και τα όνειρα στην αχλή του χρόνου, ίσως να μην είναι τόσο μεγάλη η απόσταση που χωρίζει τον ιστορικό που γράφει για τις Σταυροφορίες από το παιδί που τις ονειρεύεται.

Σημειώσεις

1. Αmin Maalouf, «Οι Σταυροφορίες από τη σκοπιά των Αράβων», μετάφραση: Αγγελική Βάντση, Εκδοτικός Οργανισμός Λιβάνη – Livani Publishing Organization

2. Ταρίκ Αλί, «Το Βιβλίο του Σαλαντίν», μετάφραση: Νέστορας Χούνος, Εκδόσεις Άγκυρα – Agyra Publications

3. Christopher Tyerman, «The Crusades: A Very Short Introduction», Oxford University Press

4. Peter Frankopan, «Η Πρώτη Σταυροφορία – Το κάλεσμα της Ανατολής», μετάφραση: Γιάννης Βογιατζής, Εκδόσεις Αλεξάνδρεια / Alexandria Publications

(περισσότερα…)

Περισσότερα

tsirkas

Συναντώντας τον Τσίρκα την Παρασκευή πριν το Δημοψήφισμα

Δημοσιεύτηκε στην Εποχή των Βιβλίων τον Ιούλιο του 2023

Ο Μισίμα υποστήριζε ότι ο Σταντάλ αφιερώθηκε στο γράψιμο όταν ηττήθηκε από τη ζωή και αποσύρθηκε κατά κάποιο τρόπο από τον κόσμο. Από την άλλη, ο Μαλρώ έγραψε την Ελπίδα μέσα στο καμίνι του Ισπανικού Εμφυλίου. Όποια και αν είναι η σχέση της γραφής με τη δράση, το πυρετικό πρώτο εξάμηνο του 2015 εκείνος ο κειμενογράφος που γενικά του άρεσε πολύ η λογοτεχνία, όχι μόνο δεν είχε γράψει, αλλά είχε διαβάσει κι ελάχιστα. Δεν είχε καθόλου χρόνου – τουλάχιστον αυτό έλεγε στον εαυτό του. Μάλλον ήταν όμως η διάθεση που του έλειπε. Από τα λίγα βιβλία που είχε πιάσει στα χέρια του, ήταν η Χαμένη Άνοιξη1 – ενδεχομένως γιατί στα ίδια μέρη εκτυλίσσονταν γεγονότα που τότε έμοιαζαν ανάλογης σημασίας.

(περισσότερα…)

Περισσότερα

wolf

Wolf Hall: Η γραφή και η εικόνα

Δημοσιεύτηκε στην Εποχή των Βιβλίων τον Ιούνιο του 2022

Τις περισσότερες φορές έχουμε διαβάσει το βιβλίο και μετά βλέπουμε την ταινία, η οποία μας απογοητεύει. Είτε είναι πιο «εμπορική» (δηλαδή πιο επιφανειακή) από ό,τι το μυθιστόρημα στο οποίο βασίζεται, είτε η εικονοποίηση της ιστορίας δεν ανταποκρίνεται στη μορφή που της είχε δώσει η φαντασία μας. Η γραπτή αφήγηση είναι μια αφαίρεση η οποία παίρνει τη συγκεκριμένη μορφή που της δίνει ο κάθε αναγνώστης – αν και δεν είναι σπάνιο η μορφή αυτή να παραμένει θολή και διαρκώς μεταβαλλόμενη, ταλαντευόμενη στη μεθόριο μεταξύ πνευματικής αναζήτησης και βιωμένης εμπειρίας. Ο νεαρός μηχανικός Χανς Κάστορπ στο Μαγικό Βουνό του Τόμας Μαν μπορεί να πάρει στη φαντασία του αναγνώστη τη μορφή κάποιου γνωστού του ή του νεαρού Μπραντ Πιτ. Ενδέχεται όμως να παραμείνει ένα όνομα χωρίς συγκεκριμένη μορφή, μια άλως που μόλις βλέπουμε να διαγράφεται στον μακρινό ορίζοντα των Άλπεων.

(περισσότερα…)

Περισσότερα

Λουσία Μπερλίν

Λουσία Μπερλίν: Η έννοια του πολιτικού

Δημοσιεύτηκε στην Επόχή των Βιβλίων τον  Μάιο του 2022

Αποφάσισα να απομακρυνθώ από τη μεγάλη διαδήλωση ενάντια στα μέτρα του μπαμπά Μητσοτάκη, βγήκα στην Αθηνάς και μετά άρχισα να κατεβαίνω την Ευριπίδου. Περπατώντας δίπλα από τους ανθρώπους που έκαναν κανονικά τις δουλειές τους, ενώ στον παραπάνω δρόμο ήταν δεκάδες χιλιάδες οι συγκεντρωμένοι, αναρωτιόμουν αν θα μπορούσα να ζήσω όπως αυτοί. Πώς θα ήταν η ζωή μου χωρίς διαδηλώσεις, χωρίς πολιτική; Όταν πια έσβησε η βοή της διαδήλωσης, σταμάτησα και γύρισα πίσω για να συναντηθώ ξανά με το πλήθος, συνειδητοποιώντας ότι δεν θα μπορούσα να ζήσω μακριά από το νόημα της διαδήλωσης. Έκτοτε, δεν με απασχόλησε ξανά το ερώτημα.

(περισσότερα…)

Περισσότερα

Στέφαν Τσβάιχ

Ιστορίες ελπίδας σε καιρούς απελπισίας

Δημοσιεύτηκε στον ένθετο Η Εποχή των Βιβλίων της Εποχής τον Απρίλιο του 2021

«Σαν όλα τα μυστικά του Θεού, μένει κρυφό στα σκοτάδια των αιώνων και κανείς δεν ξέρει, αν θα μείνει έτσι για πάντα να κοιμάται, κρυμμένο και χαμένο για τον λαό, που θα συνεχίσει να περιπλανιέται από τον έναν ξένο τόπο στον άλλο – ή αν θα το βρει στο τέλος κάποιος, όταν έρθει το πλήρωμα του χρόνου και ξαναβρεί ο λαός ο περιούσιος τον εαυτό του και λάμψει πάλι το άγιο φως μέσα στο Ναό της Ειρήνης».1

(περισσότερα…)

Περισσότερα

borges

Ο Μπόρχες για τον πόλεμο στην Ουκρανία

Δημοσιεύτηκε στο ένθετο Η Εποχή των Βιβλίων της Εποχής τον Μάρτιο του 2022.

«Τους έλαχε παράξενη εποχή».1

Κανονικά σε αυτήν την Εποχή των Βιβλίων θα έγραφα για τον Μπόρχες. Έχω εδώ και καιρό τρεις ιστορίες να πω για τον Αργεντινό (ή μήπως Εγγλέζο;), η οποία μπορεί να είναι η εξής μία και να μην είναι καν δικιά μου. Λέγεται ότι την είχε αφηγηθεί πρώτος ο Άνσελμος τον 11ο αιώνα, αλλά στην πραγματικότητα πρόκειται για ένα απόσπασμα του Διόδωρου του Σικελιώτη, το οποίο υπάρχει μόνο στη μορφή που το διέσωσε ο Ιμπν Ρουσντ, ο μεγάλος Αβερρόης. Η ομιχλώδης ταυτότητά της δεν πρέπει να εκπλήσσει. Άλλωστε όλες οι ιστορίες έχουν ήδη λεχθεί και απλώς επαναλαμβάνονται. Η γραφή είναι μια μορφή αρχαιολογίας.

(περισσότερα…)

Περισσότερα

Καμύ

Ο Καμύ και οι Βίοι των Αγίων

Δημοσιεύτηκε στο ένθετο Η Εποχή των Βιβλίων της εφμερίδας Εποχή τον Φεβρουάριο του 2022.

Στα νοσοκομεία, η αίθουσα αναμονής των χειρουργείων είναι ένας οριακός τόπος, ένας αλλόκοτος και μεταφυσικός χώρος εγκατάλειψης. Οι οικείοι των ασθενών κάθονται μόνοι (ειδικά τώρα με την πανδημία), περιμένοντας τους αγαπημένους τους, φοβισμένοι και αδύναμοι, ανήμποροι να επηρεάσουν την εξέλιξη των πραγμάτων. Έχουν πια εγκαταλειφθεί στην ικανότητα των γιατρών, τα θετικά ποσοστά του νόμου των πιθανοτήτων, τη χάρη του Θεού, την εύνοια της Τύχης, δηλαδή σε εξωτερικές δυνάμεις, πολύ πέρα από τον έλεγχο ή ακόμα και τη στοιχειώδη επιρροή τους. Απέραντα μόνοι, απόλυτα φοβισμένοι, ολότελα αδύναμοι, ολοκληρωτικά εγκαταλελειμμένοι, προσμένουν τη μεγάλη είδηση είτε για τη ζωή και τον θάνατο, είτε για το είδος ζωής που θα έχουν στο εξής οι αγαπημένοι τους κι επομένως και οι ίδιοι.

(περισσότερα…)

Περισσότερα

Γιάννης Πανου

Ο Βυζαντινός Φόβος

 Δημοσιεύτηκε στο ένθετο Η Εποχή των Βιβλίων της Εποχής τον Δεκέμβριο του 2021.

Πριν αρκετά χρόνια, μου είχαν κάνει δώρο τα δύο μυθιστορήματα του Γιάννη Πάνου, το «...από το στόμα της παλιάς Remington…» και την «Ιστορία των Μεταμορφώσεων» (από τις Εκδόσεις Καστανιώτη και τα δύο).1 Τον Πάνου δεν τον είχα καν ακουστά κι εκείνη την εποχή βλακωδώς δεν διάβαζα καθόλου ελληνική λογοτεχνία. Οπότε τα δύο βιβλία έμοιαζαν άκυρα και αφέθηκαν να αναπαυτούν εν ειρήνη στη βιβλιοθήκη.

(περισσότερα…)

Περισσότερα