Ωστόσο, η ανάμνηση της παιδικής ηλικίας που παρεισέφρησε στο γραπτό, με έφερε αντιμέτωπο με την παράξενη σκέψη ότι αν οι Σταυροφορίες με ιντρίγκαραν πολύ πριν μάθω για τους Παλαιστίνιους και τον Μπους, τότε το ενδιαφέρον μου γι’ αυτές ίσως να μην είναι αποτέλεσμα κάποιας συνειδητής διανοητικής επεξεργασίας ή έστω μιας αλληλεπίδρασης της δικής μου τοποθέτησης με το πολιτισμικό περιβάλλον, αλλά αντανάκλαση κάποιου συμβάντος της παιδικής ηλικίας. Κάτι που είδα, κάτι που άκουσα… Κάτι που με συνεπήρε σε τέτοιο βαθμό ώστε να θέλω να ντυθώ σταυροφόρος, σε μια εποχή που αυτή η μεταμφίεση δεν ήταν καθόλου του συρμού.

Ίσως η απαρχή του ενδιαφέροντός μου για τις Σταυροφορίες να υπήρξε ένα όνειρο, χαμένο πια στην αχλή του χρόνου.

Η οπτική του «άλλου»

Πάνε πολλά χρόνια από όταν διάβασα το «Οι Σταυροφορίες από τη σκοπιά των Αράβων»[1], του Λιβανέζου Αμίν Μααλούφ. Πρόκειται για ένα αφήγημα στο όριο μεταξύ ιστορικού δοκιμίου και μυθιστορήματος. Θυμάμαι ότι ξενύχταγα για να το διαβάσω όσο πιο γρήγορα γίνεται. Το βιβλίο του Μααλούφ ανέτρεπε όλα τα στερεότυπα για το «απολίτιστο» Ισλάμ και τους «βάρβαρους» Άραβες, αποκαλύπτοντας τις φρικαλεότητες των Δυτικών. Αντιστρέφοντας τη συνήθη πρόσληψη των πραγμάτων, έδειχνε ότι στην οπτική του «άλλου», ο «απολίτιστος», ο «βάρβαρος», ο «απάνθρωπος» είμαστε «εμείς». Για μένα ήταν το κατάλληλο βιβλίο στην κατάλληλη εποχή.

Ο Εβραίος λόγιος

Το «Βιβλίο του Σαλαντίν»[2] του Ταρίκ Αλί μάλλον το διάβασα ως συνέχεια του Μααλούφ. Αναμφίβολα αποτελεί έξοχο εύρημα το γεγονός ότι το κεντρικό πρόσωπο του μυθιστορήματος, ο λόγιος Ιμπν Γιακούμπ, είναι Εβραίος, πράγμα που δεν τον εμποδίζει να γίνει έμπιστος του Σαλαντίν, του μεγάλου ήρωα του αραβικού και ισλαμικού κόσμου. Ο Ταρίκ Αλί κάνει ένα έξυπνο παιχνίδι με τις ταυτότητες, θέτοντας υπό ερώτηση το αν «εμείς» ήμασταν πάντοτε «εμείς» ή αν σε κάποια χρονική στιγμή ήμασταν με τους «άλλους» ή ενδεχομένως ήμασταν οι «άλλοι».

Στην οδό Σαλαντίν

Αρκετά χρόνια αργότερα, βρέθηκα στο Educational Bookshop, ένα αγγλόφωνο βιβλιοπωλείο στην οδό Σαλαντίν (ε, εντάξει!) στην κατεχόμενη Ανατολική Ιερουσαλήμ. Σε αυτό το καταπληκτικό βιβλιοπωλείο-καφέ πήρα το «The Crusades: A Very Short Introduction»[3] του Christopher Tyerman, καθηγητή Ιστορίας στην Οξφόρδη, με ειδίκευση στις Σταυροφορίες.

Ο Tyerman δίνει έμφαση στον θρησκευτικό χαρακτήρα της Σταυροφορίας. Η Σταυροφορία ήταν ένα «ένοπλο προσκύνημα», μια βίαιη πράξη μετάνοιας. Το να πας να πολεμήσεις στους Αγίους Τόπους μπορούσε να εξασφαλίσει τη σωτηρία της ψυχής σου. Έχουμε δηλαδή μια θρησκευτική πράξη άρρηκτα συνδεδεμένη με τη βία ή μάλλον μια βία που μετατρέπεται σε θρησκευτική πράξη – στους αντίποδες της παραίνεσης να γυρνάς και το άλλο μάγουλο.

Οι Σταυροφορίες είναι λοιπόν κάτι πιο σύνθετο από μια επεκτατική εκστρατεία. Η «ποταπή» επιθυμία για δόξα και πλούτη συνυφάνθηκε με το «υψηλό» ιδανικό της σωτηρίας της ψυχής. Ιδανικό που «καθαγίασε» τις σφαγές των σταυροφόρων.

Είναι πολύ εύκολο να αποφύγεις να κοιτάξεις σε βάθος τα ηθικά ερωτήματα που εγείρει αυτή η αντίληψη του «ένοπλου προσκυνήματος», περιορίζοντάς την στο πεδίο του ανορθολογικού θρησκευτικού φανατισμού. Αν αλλάξουμε τις λέξεις και αντικαταστήσουμε τη «σωτηρία της ψυχής» με την «υπεράσπιση της πατρίδας» ή την «κοινωνική απελευθέρωση», δεν θα βρεθούμε ενώπιον του διαχρονικού (και αναπάντητου μέχρι τώρα) ερωτήματος για το αν ένα υψιπετές ιδανικό μπορεί να δικαιολογήσει ηθικά μια χαμερπή πράξη;

Ο Αλέξιος Κομνηνός

Υπάρχουν βιβλία που βγάζουν κρυφά χαρτιά στο τραπέζι. Υπάρχουν και βιβλία που αναποδογυρίζουν όλο το τραπέζι. Στη δεύτερη κατηγορία ανήκει το «Η Πρώτη Σταυροφορία – Το κάλεσμα της Ανατολής»[4] του Πίτερ Φράνκοπαν, που διάβασα τον περασμένο Ιούλιο. Ο Φράνκοπαν, καθηγητής Παγκόσμιας Ιστορίας στην Οξφόρδη, ανατρέπει τελείως την αφήγηση που γνωρίζουμε. Στο επίκεντρο της Πρώτης Σταυροφορίας μπαίνει ο Αλέξιος Κομνηνός. Αφετηρία των δραματικών γεγονότων δεν είναι πια ο περίφημος λόγος του πάπα Ουρβανού Β στο Κλερμόν στις 27 Νοεμβρίου 1095, αλλά οι αγωνιώδεις εκκλήσεις του Αλέξιου στους Δυτικούς για στρατιωτική βοήθεια απέναντι στους επελαύνοντες Σελτζούκους Τούρκους. Αρχικός δε στόχος της εκστρατείας (τουλάχιστον για τον Αλέξιο και τον Ουρβανό που συνεργάστηκαν στενά) ήταν η σωτηρία της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας και της Ανατολικής Εκκλησίας – σωτηρία που σήμαινε βέβαια την ισχυροποίηση του πάπα και του αυτοκράτορα.

Το συναρπαστικό με το βιβλίο του Φράνκοπαν είναι ότι μεταμορφώνει ένα πασίγνωστο γεγονός σε κάτι εντελώς καινούργιο: άλλοι πρωταγωνιστές, άλλες συμμαχίες, άλλες στοχεύσεις. Αυτή η τελείως νέα ματιά σού προσφέρει μια σπάνια διανοητική ευχαρίστηση. Ταυτόχρονα σε κάνει να αναρωτιέσαι για τα όρια της ιστορικής γνώσης. Αφού η ιστορική αφήγηση έχει τη δύναμη να αναπλάσει ένα πεδίο τόσο μελετημένο όπως η Σταυροφορία, μάλλον πρέπει να συμπεράνουμε ότι δεν μπορεί να υπάρξει οριστική ιστορική γνώση για οποιοδήποτε γεγονός. Το ίδιο το γεγονός χάνεται στην αχλή του χρόνου. Εκείνο που μας απομένει είναι οι αφηγήσεις του. Αφηγήσεις τεκμηριωμένες και όχι αυθαίρετες, αλλά πάντοτε ανοιχτές στην αναθεώρηση. Η Ιστορία γράφεται και ξαναγράφεται, ξανά και ξανά.

Αν όμως τα γεγονότα χάνονται όπως και τα όνειρα στην αχλή του χρόνου, ίσως να μην είναι τόσο μεγάλη η απόσταση που χωρίζει τον ιστορικό που γράφει για τις Σταυροφορίες από το παιδί που τις ονειρεύεται.

Σημειώσεις

1. Αmin Maalouf, «Οι Σταυροφορίες από τη σκοπιά των Αράβων», μετάφραση: Αγγελική Βάντση, Εκδοτικός Οργανισμός Λιβάνη – Livani Publishing Organization

2. Ταρίκ Αλί, «Το Βιβλίο του Σαλαντίν», μετάφραση: Νέστορας Χούνος, Εκδόσεις Άγκυρα – Agyra Publications

3. Christopher Tyerman, «The Crusades: A Very Short Introduction», Oxford University Press

4. Peter Frankopan, «Η Πρώτη Σταυροφορία – Το κάλεσμα της Ανατολής», μετάφραση: Γιάννης Βογιατζής, Εκδόσεις Αλεξάνδρεια / Alexandria Publications