Το αίνιγμα του Τζεζουάλντο

Δημοσιεύτηκε στην Εποχή των Βιβλίων τον Μάιο του 2023.

«Σχεδόν μανία ο Τζεζουάλντο. Επειδή τον αγαπούσαν, φυσικά, τραγουδώντας τα μαδριγάλια¹ του που σε κάποια σημεία του δεν τραγουδιούνται, κόπος μεγάλος που παρατεινόταν σε μελέτη των κειμένων, ψάχνοντας τον καλύτερο τρόπο να συνδυάσουν τα ποιήματα με τη μελωδία όπως το ‘χε κάνει ο Πρίγκιπας της Βενόζας με τον κρυπτό, ιδιοφυή του τρόπο. Κάθε φωνή, κάθε τονισμός, έπρεπε να βρει το απροσδόκητο εκείνο κέντρο απ΄το οποίο θα αναδυόταν η πραγματικότητα του μαδριγαλιού και όχι άλλη μία από τις τόσες μηχανικές εκδοχές που άκουγαν στους δίσκους για να συγκρίνουν, για να μάθουν, για να γίνουν λίγο Τζεζουάλντο, ο πρίγκιπας φονιάς, ο άρχοντας της μουσικής».²

Μπορεί να μην ήταν μανία, αλλά τo Clone, αυτό το κομψοτέχνημα του Κορτάσαρ στο οποίο ο Τζεζουάλντο έχει κεντρική θέση, μου προκάλεσε μια ορισμένη εμμονή με τον αναγεννησιακό συνθέτη. Άλλωστε τα τελευταία χρόνια μου αρέσει όλο και πιο πολύ η «παλιά μουσική».

Ο Κάρλο Τζεζουάλντο ήταν ξεχασμένος για αιώνες μέχρι που ανακαλύφθηκε ξανά τον 20ό αιώνα. Τόσο το έργο του όσο και η ζωή του έδωσαν έμπνευση σε βιβλία, ντοκιμαντέρ, όπερες και μουσικά έργα.

Το έγκλημα…

Στις 16 Οκτωβρίου 1590 Τζεζουάλντο δολοφόνησε με αποτρόπαιο τρόπο τη σύζυγό του Ντόνα Μαρία Ντ” Άβαλος και τον εραστή της Φαμπρίτσιο Καράφα. Για το προμελετημένο ειδεχθές έγκλημα του δεν καταδικάστηκε, αφού οι παράνομοι εραστές είχαν συλληφθεί επ’ αυτοφώρω και οι νόμοι της εποχής κάλυπταν τον δολοφόνο σύζυγο.

Ο Τζεζουάλντο εκτός από εγκληματίας, υπήρξε χαρισματικός συνθέτης, απολύτως αφοσιωμένος στη μουσική του. Μάλλον πρόκειται για μοναδική περίπτωση πάμπλουτου πρίγκιπα ο οποίος ενδιαφερόταν αποκλειστικά για την τέχνη που υπηρετούσε και όχι για την εξουσία που είχε κληρονομήσει. Το γεγονός ότι δεν είχε καμία υποχρέωση σε πάτρωνες, του επέτρεψε να γράφει ακριβώς τη μουσική που ήθελε. Έχουμε να κάνουμε δηλαδή με το έργο τέχνης στην πιο καθαρή μορφή του. Σήμερα η μουσική του θεωρείται πρωτοποριακή για την εποχή της, ιδιαίτερα σε ό, τι αφορά τον ρηξικέλευθο χρωματισμό της.

…το αίνιγμα…

Το προφανές αίνιγμα που προκύπτει για τον Τζεζουάλντο είναι πώς μπορούν να συνυπάρχουν στον ίδιο άνθρωπο το πιο βαθύ σκοτάδι με το πιο καθαρό φως. Η κοινωνία μας μπορεί να αποδεχτεί την αυτοκαταστροφή ή ακόμα και μια ορισμένη παραβατικότητα ενός «καταραμένου καλλιτέχνη» -για την ακρίβεια, αποθεώνει αυτό το κλισέ. Αλλά το έγκλημα (και μάλιστα στην πιο αντιδραστική πατριαρχική εκδοχή του) είναι μια διαφορετική περίπτωση, μιας κι οδηγεί στο άβολο συμπέρασμα ότι η τέχνη δεν εξευγενίζει κατ’ ανάγκη τις ψυχές.

…η μουσική…

Το ερώτημα όμως που απασχόλησε εμένα ήταν κάπως διαφορετικό. Μπορούμε άραγε να ακούσουμε τη μουσική του Τζεζουάλντο, χωρίς την παρεμβολή του εγκλήματός του; Μπορούμε να την εκτιμήσουμε με αποκλειστικά αισθητικό κριτήριο; Μπορούμε να προσεγγίσουμε το έργο τέχνης παραβλέποντας τον καλλιτέχνη που το δημιούργησε;

Άκουσα για ώρες και ώρες τη μουσική του. Μου άρεσε, μου άρεσε πολύ. Δεν μπορώ όμως να πω ότι μου άρεσε πιο πολύ απ΄ ό,τι οι συνθέσεις του Τζοβάννι Πιερλουίτζι ντα Παλεστρίνα ή του Ορλάντο ντι Λάσσο που έγραψαν την ίδια περίπου εποχή.

Πρέπει επίσης να παρατηρήσω ότι κάποιος που δεν ξέρει την ιστορία, είναι αδύνατο να φανταστεί πως ο δημιουργός αυτής της τόσο ευαίσθητης μουσικής, έχει διαπράξει ένα τόσο τρομακτικό έγκλημα.

…και ξανά το έγκλημα

Ωστόσο, όσο και αν προσπαθείς τόσο να επικεντρωθείς στη μουσική, το αίνιγμα του Τζεζουάλντο εμφανίζεται αναπάντεχα μπροστά σου. Στο 6^ο βιβλίο των μαδριγαλιών του ο συνθέτης μελοποιεί το «Se la mia morte brami» του Τορκουάτο Τάσσο:

«Αν θέλεις τον θάνατό μου,

σκληρέ, θα πεθάνω ευχαρίστως.

Και ακόμη και μετά θάνατον θα εξακολουθώ να λατρεύω μόνο εσένα.

Αλλά αν θέλεις να μην σε αγαπώ πια,

αλίμονο, μόνο και μόνο για να το σκεφτώ αυτό,

ο πόνος με σκοτώνει,

και η ψυχή μου φεύγει σαν να πετάει μακριά».

O Τζεζουάλντο με βάση το ποίημα του Τάσσο, δημιουργεί ένα απαράμιλλης ομορφιάς μαδριγάλι που καταφέρνει να συλλάβει εκείνη τη μοναδική στιγμή στη ζωή ενός ανθρώπου στην οποία το πρόσωπο του έρωτα (το συγκεκριμένο πρόσωπο του πόθου, η σάρκα και το βλέμμα του) γίνεται πιο σημαντικό από την ίδια τη ζωή. Το γεγονός ότι ο Τζεζουάλντο καταφέρνει να συλλάβει μουσικά αυτή τη συνταρακτική αλλά φευγαλέα στιγμή, μάς κάνει να ανατρέξουμε στον Σουάν του Αναζητώντας τον Χαμένο Χρόνο, ο οποίος στο άκουσμα της «μικρής φράση της σονάτας του Βεντέιγ» ξαναβρίσκει «όλες εκείνες τις αναμνήσεις από τον καιρό που η Οντέτ τον αγαπούσε», «καθετί που είχε ορίσει για πάντα την ειδική και φευγαλέα ουσία αυτής της χαμένης ευτυχίας».³

Οι στίχοι το «Se la mia morte brami» έχουν μια ανατριχιαστική ομοιότητα με όσα γράφει ο Ανατόλ Φρανς στη δική του εξιστόρηση του εγκλήματος του Τζεζουάλντο.⁴. Όταν η Ντόνα Μαρία Ντ” Άβαλος προειδοποιείται ότι πρέπει να διακόψει τον παράνομο δεσμό της της γιατί η ζωή της κινδυνεύει από τον μοχθηρό Τζεζουάλντο, λέει στον αγαπημένο της: «Κύριε, μια μέρα που περνάει μακριά σας είναι το πιο σκληρό μαρτύριο. Θα έχω το κουράγιο να πεθάνω. Δεν έχω το κουράγιο να αντέξω την απουσία σας».

Αν ακούσεις το υπέροχο «Se la mia morte brami» έχοντας στο νου το διήγημα του Ανατόλ Φρανς, μοιάζει σαν o Τζεζουάλντο να μετέτρεψε σε μουσική τον έρωτα της Ντόνα Μαρία Ντ” Άβαλος, όπως ο (επινοημένος) Βεντέιγ το έκανε για τον Σουάν. Σε άλλη περίπτωση θα μιλάγαμε για το μεγαλείο της τέχνης. Αλλά δεν ξέρω τι θα μπορούσε να λεχθεί για ένα δημιουργό που αποθεώνει τον έρωτα μιας γυναίκας, όταν αυτός ο ίδιος έρωτας του έδωσε την αφορμή για να τη δολοφονήσει βάναυσα μαζί με τον αγαπημένο της. Εν προκειμένω, η τέχνη δεν είναι μόνο Μυστήριο φοβερό -στην κυριολεξία. Μοιάζει με αίνιγμα ανεπίλυτο μπροστά στο οποίο στεκόμαστε ανήμποροι και ενεοί.

Γιάννης Αλμπάνης