Δημοσιεύτηκε στην Εποχή των Βιβλίων τον Ιούνιο του 2022
Τις περισσότερες φορές έχουμε διαβάσει το βιβλίο και μετά βλέπουμε την ταινία, η οποία μας απογοητεύει. Είτε είναι πιο «εμπορική» (δηλαδή πιο επιφανειακή) από ό,τι το μυθιστόρημα στο οποίο βασίζεται, είτε η εικονοποίηση της ιστορίας δεν ανταποκρίνεται στη μορφή που της είχε δώσει η φαντασία μας. Η γραπτή αφήγηση είναι μια αφαίρεση η οποία παίρνει τη συγκεκριμένη μορφή που της δίνει ο κάθε αναγνώστης – αν και δεν είναι σπάνιο η μορφή αυτή να παραμένει θολή και διαρκώς μεταβαλλόμενη, ταλαντευόμενη στη μεθόριο μεταξύ πνευματικής αναζήτησης και βιωμένης εμπειρίας. Ο νεαρός μηχανικός Χανς Κάστορπ στο Μαγικό Βουνό του Τόμας Μαν μπορεί να πάρει στη φαντασία του αναγνώστη τη μορφή κάποιου γνωστού του ή του νεαρού Μπραντ Πιτ. Ενδέχεται όμως να παραμείνει ένα όνομα χωρίς συγκεκριμένη μορφή, μια άλως που μόλις βλέπουμε να διαγράφεται στον μακρινό ορίζοντα των Άλπεων.
Τι γίνεται όμως όταν αντιστρέφεται η συνηθισμένη ακολουθία; Πώς κρίνουμε το βιβλίο όταν έχουμε δει πρώτα την ταινία;
Είδα την τηλεοπτική σειρά Wolf Hall του Πίτερ Κοσμίνσκι πριν διαβάσω τα μυθιστορήματα της Χίλαρι Μαντέλ[1] στα οποία βασίζεται. Για την ακρίβεια διάβασα τα δύο πρώτα μέρη της τριλογίας Wolf Hall επειδή είδα τη σειρά και ενθουσιάστηκα. Το τηλεοπτικό Wolf Hall είναι ένα συναρπαστικό έργο τέχνης υψηλής εικαστικής αισθητικής, στιβαρού ρυθμού και στοχαστικού βάθους. Στέκεται δε επάξια απέναντι στα μυθιστορήματα της Μαντέλ, στα οποία μάλιστα παραμένει εξαιρετικά πιστό. Επίτευγμα που δεν είναι ούτε σύνηθες ούτε εύκολο, πόσο μάλλον όταν και τα δύο μυθιστορήματα έχουν αποσπάσει έξοχες κριτικές κι έχουν τιμηθεί με το βραβείο Booker.
Το θέμα μας όμως είναι πώς προσεγγίζεις τη γραπτή αφήγηση όταν έχεις ήδη εξοικειωθεί με την τηλεοπτική εικόνα της Αγγλίας του 1520, του Ερρίκου Η’, της Αικατερίνης της Αραγωνίας, του αρχιεπίσκοπου Γούλσι, της Άννας Μπολέιν, του Τόμας Μορ, της Τζέιν Σίμουρ και, κυρίως, του συμβούλου του βασιλιά,, ο οποίος είναι και το κεντρικό πρόσωπο της ιστορίας. Η απάντηση είναι ότι δεν μπορείς να ξεφύγεις από τα πρόσωπα του τηλεοπτικού έργου, δεν μπορείς να προσεγγίσεις τη γραπτή αφήγηση ως μια αφαίρεση ανεξάρτητη από τη συγκεκριμένη εικονοποίησή της. Ο Τόμας Κρόμγουελ δεν είναι ένα όνομα όπως ο Χανς Κάστροπ, στον οποίο εσύ ως αναγνώστης δίνεις μια συγκεκριμένη μορφή. Ο δικός μου Τόμας Κρόμγουελ είναι ο Μαρκ Ράιλανς, ο ηθοποιός που τον ενσαρκώνει στην τηλεοπτική σειρά. Η σύνδεση του λογοτεχνικού με τον τηλεοπτικό Κρόμγουελ είναι αυτόματη, συνεχής και αδιάλειπτη.
Η γραφή της Χίλαρι Μαντέλ καθηλώνει τον αναγνώστη, φτιάχνει απολύτως πιστευτούς και γοητευτικούς χαρακτήρες, είναι διεισδυτική και αναπλάθει με πειστικότητα την αναγεννησιακή Αγγλία, αποφεύγοντας τον πειρασμό της επίδειξης ιστορικών γνώσεων που δεν είναι αναγκαίες στη δομή του μυθιστορήματος. Ενδεικτικό της αφηγηματικής ικανότητας της Μαντέλ είναι το ότι διαβάζεις απνευστί τα δύο πολυσέλιδα μυθιστορήματα (και τα δύο μαζί υπερβαίνουν τις 1.300 σελίδες), ενώ τα ιστορικά γεγονότα στα οποία αναφέρεται είναι πασίγνωστα και την πλοκή της ιστορίας την γνωρίζεις από το σίριαλ.
Αλλά έχοντας ως αφετηρία την τηλεοπτική εικόνα του Τόμας Κρόμγουελ και των άλλων προσώπων του δράματος, η αναγνωστική εμπειρία στο Γουλφ Χολ και τα Γεράκια διαφοροποιείται από τη συνήθη. Μοιάζει περισσότερο με ένα διαρκή διάλογο μεταξύ της γραφής και της εικόνας, που λειτουργεί συμπληρωματικά σε αυτή καθαυτή την αφήγηση της ιστορίας.
Σε ένα πρώτο επίπεδο, ο διάλογος γραφής και εικόνας έχει να κάνει με το πώς ο Κοσμίνσκι και ο Peter Straughan (που υπογράφει το σενάριο) έκαναν την τηλεοπτική προσαρμογή των μυθιστορημάτων της Μαντέλ. Διαβάζοντας το Wolf Hall, δεν μπορείς να μην κάνεις ταυτόχρονα την αντιπαραβολή της πρόζας της Μαντέλ με τις εικόνες του Κοσμίνσκι, ανιχνεύοντας την ανάδυση ενός νέου έργου τέχνης μέσα από ένα ήδη υπάρχον. Η ιστορία του Κρόμγουελ συνοδεύεται από την ιστορία του τρόπου που η γραφή έγινε εικόνα, των σημείων που τονίστηκαν αλλά κι εκείνων που παραλείφθηκαν, των λέξεων που παρέμειναν λέξεις αλλά κι εκείνων που έγιναν εκφράσεις στα πρόσωπα, νεύματα, σκηνικά. Πρόκειται για μια διανοητική άσκηση που φωτίζει τις πολλαπλές ερμηνείες ενός λογοτεχνικού έργου, καθώς και τις διαφορετικές οπτικές κάθε μορφής τέχνης.
Ο διάλογος αυτός μεταξύ της γραφής δεν περιορίζεται στην ανίχνευση της γένεσης του νέου έργου μέσα από το έργο που προϋπάρχει. Αποτελεί την ίδια στιγμή μια διαδικασία εμβάθυνσης της αναλυτικής ματιάς της Μαντέλ. Ο Charles McGrath έχει γράψει στους «New York Times» ότι το μυθιστόρημα της Μαντέλ συνιστά μια μελέτη πάνω στην εξουσία και την επιρροή. Βρίσκω την παρατήρηση απολύτως σωστή. Η αφήγηση μέσα από την πορεία του Κρόμγουελ, του διαβόητου διαζυγίου του Ερρίκου Η’ με την Αικατερίνη της Αραγωνίας, του σχίσματος της Εκκλησίας της Αγγλίας με το Βατικανό, καθώς και της καταδίκης της Άννας Μπολέιν, αποτελεί μια διεισδυτική ανάλυση του ήθους της απολυταρχίας, αλλά, εντέλει και κάθε μορφής εξουσίας.
Συμπληρώνοντας τον McGrath θα μπορούσαμε να πούμε ότι το Wolf Hall αποτελεί επίσης μια μελέτη για τον ρόλο του διανοούμενου που προσδένεται στο άρμα του ηγεμόνα, καλούμενος να διαμορφώσει το θεσμικό πλαίσιο και την ηθική δικαιολόγηση των άνομων και αμοραλιστικών πρακτικών μιας αδυσώπητης Αρχής. Αυτή η μυθιστορηματική μελέτη γίνεται πιο βαθιά με τη συνδρομή του σίριαλ. Ιδιαίτερα ο συνταρακτικός Κρόμγουελ που πλάθει ο Ράιλανς, συμπυκνώνει με τις εκκωφαντικές σιωπές του το δίπολο που συγκροτεί τα ήθη στην κορυφή της εξουσιαστικής πυραμίδας: την απόλυτη ισχύ και την έσχατη ανασφάλεια. Κάπου εδώ ο Τόμας Κρόμγουελ συναντιέται με τον Μιχαήλ Ψελλό[2], ψιθυρίζοντας από τα βάθη των αιώνων την ανησυχητικά επίκαιρη διαπίστωση ότι η ιλιγγιώδης άνοδος έχει ως προϋπόθεση την ηθική έκπτωση.
Σημειώσεις:
1. Hilary Mandel «Γουλφ Χολ», μετάφραση: Αθανάσιος Ζάβαλος, εκδόσεις Πάπυρος (δύο τόμοι) και Hilary Madel «Γεράκια», μετάφραση: Εριφύλη Μαρωνίτη, εκδόσεις Πάπυρος. Η τριλογία του Wolf Hall συμπληρώνεται από το The Mirror and the Light, εκδόσεις HarperCollins Publishers, που δεν έχει μεταφραστεί στα ελληνικά.
2. Ο Βυζαντινός Φόβος www.epohi.gr/article/41077/o-vyzantinos-fovos